Overlevingsstrategieën en stressreacties

Veel mensen hebben in zich een gezond deel, een traumadeel en een overlevingsmechanisme.

Een overlevingsmechanisme is vanuit het verleden ontstaan en heeft enerzijds als doel om je te beschermen, je te helpen overleven, zodat je nooit meer die pijn zal voelen. Het is een haast automatische stressreactie van het lichaam op een bepaalde situatie of gebeurtenis. Anderzijds heeft het ook je kwaliteiten ontwikkeld.

Feit is dat bij spannende, stressvolle situaties iedereen anders reageert. De een kan verstijven en vindt het moeilijk om een besluit te nemen, terwijl een ander juist in actie komt en direct beslissingen neemt.

Dit verschil in reacties kan worden toegeschreven aan de unieke manieren waarop mensen reageren op stress. Sommigen zoeken steun bij vrienden of familie, anderen trekken zich terug en proberen zelfstandig een oplossing te vinden. Er is sprake van instinctieve reacties die ons gedrag beïnvloeden.

Ken je alle 4 de overlevingsmechanismen ofwel coping stijlen en wat zij betekenen? De meeste kennen de eerste 3, namelijk: fight – flight – freeze. De 4e, fawn is minder bekend.
Hieronder leg ik uit wat ze betekenen.

Fight en Flight

Fight – Wanneer het lichaam kiest voor een ‘fight’ reactie, kun je confronterend, assertief en zelfs agressief reageren. Er kan sprake zijn van de confrontatie opzoeken, sarcasme, kort lontje, oordelen. Vroeger was deze reactie effectief, doordat er in een gevaarlijke situatie vastberadenheid en krachtige actie vereist werd.

Flight – Kiest het lichaam voor een flight reactie, dan probeer je te ontsnappen aan een stressvolle situatie. Je kan het misschien herkennen aan het uitstellen van taken, niet komen opdagen bij moeilijke vergaderingen en/of gesprekken en sommigen veranderen zelfs van baan.

Bij een flight reactie heb je de neiging om stressvolle uitdagingen te vermijden. Er is sprake van de confrontatie uit de weg gaan, perfectionisme, over-analyseren, piekeren Dit kan tijdelijk goed voelen, want je vermijdt de situatie, maar op lange termijn kan het genoeg problemen opleveren.

Bij zowel Fight (vechten, agressief) en/of Flight (vluchten) geldt: we moeten in actie komen. Deze twee responsreacties zijn energetisch gelijkwaardig, afhankelijk van de situatie en eerdere ervaringen kan de balans sneller doorslaan naar één van beide.

Freeze

Freeze (bevriezen/verstarren,  soms ook met shutdown aangeduid – dissociatie, afzonderen, niks voelen, enorme vermoeidheid, apathie) Er valt niets meer te ‘sussen’

In de dierenwereld zijn deze mechanismen goed te herkennen. Daar zien we ook direct de waarde ervan: soms moet een dier letterlijk vechten voor zijn leven. Antilopen moeten dagelijks rennen voor hun leven (vluchten). Als deze beide mechanismen tekortschieten, dan is verstarren de enige uitweg en hoop om het er levend vanaf te brengen.

Verstarren is dan ook een zinvol en functioneel mechanisme, in tegenstelling tot wat wij mensen denken nadat we zelf verstarden in een ernstige situatie. Regelmatig krijgt een slachtoffer van geweld te maken met reacties die voortkomen uit onbegrip over de werking van ons zenuwstelsel. Met “victim blaming” tot gevolg: het slachtoffer krijgt de schuld van wat hem of haar is overkomen: “dan had je je moeten verzetten…”. Daarna kunnen schaamte en schuldgevoel hun destructieve werk doen en kan er secundair trauma ontstaan. Wanneer je echter begrijpt dat dit een overlevingsmechanisme is dat vrijwel automatisch door ons lijf wordt ingeschakeld, kun je milder zijn naar de ander en naar jezelf.

Biologie van het lichaam

De stressrespons wordt aangestuurd door het autonome zenuwstelsel, dat onderverdeeld is in het sympathische zenuwstelsel en het parasympathische zenuwstelsel.
Bij de hierboven genoemde 3 overlevingsstrategieën reageert je lichaam fysiek op een bedreiging. Het sympathische zenuwstelsel is verantwoordelijk voor de vecht-of-vluchtreactie van het lichaam. Hierbij stuurt onze hypothalamus, een klein onderdeel in onze hersenen, signalen naar de bijnieren. De bijnieren geven vervolgens adrenaline en cortisol af. Deze hormonen verhogen onze hartslag, ademhaling en bloedtoevoer naar spieren, waardoor ons lichaam klaar is voor snelle actie. Vanuit een evolutionair perspectief waren deze reacties een super handig overlevingsmechanisme.

Tegenwoordig zijn deze lichamelijke reacties niet meer zo nodig en (soms) werkt het averechts. E-mails, deadlines, sociale verwachtingen zijn geen directe, fysieke bedreigingen, maar toch ervaart ons lichaam dit wel zo. We krijgen daardoor adrenaline en cortisol in ons lichaam en we zijn klaar voor de fight, flight or freeze. Omdat dit nu niet meer nodig is, kan dit leiden tot chronische stress en angst. Zoals ook gemeld in de blogs over stress en burn-out, kan beweging helpen om stress­hormonen zoals adrenaline en cortisol af te breken. Een (snelle) wandeling, joggen, of elke vorm van lichaamsbeweging kan de stress respons doorbreken.

Fawn

Inmiddels is er in de wetenschap van coping stijlen een nieuw 4e overlevingsmechanisme benoemd.

Fawn (behagen & vervagen) – pleasen, afhankelijk opstellen, niet begrepen voelen, geen grenzen.
De fawn-respons is een reactie die meestal als overlevingsstrategie wordt ingezet wanneer vechten, vluchten of bevriezen niet meer lukt. Het is net als de andere reacties een beschermende reactie, maar is niet zozeer een psychofysiologische reactie.
Fawning is echter lastiger te herkennen dan de (eerder genoemde) stressreacties, met name omdat het er sociaal vaardig kan uitzien.
Bij een fawn-respons is er sprake van onderdanigheid en please-gedrag, dat ten koste gaat van jezelf.

Waarbij je:
– als het ware een deel van je identiteit uit angst onderdrukt.
– de strijd opgeeft en de situatie ondergaat, jezelf onderdanig opstelt.
– anderen continu over je grenzen heen laat gaan, meeloop- of pleasegedrag vertoont en situaties vaak weglacht.
– zó bezig bent met je richten op de ander, dat je eigen identiteit vervaagt.
– kiest voor veiligheid, waarbij je alles op alles zet om de confrontatie op te lossen door te bemiddelen en de andere tevreden stellen om verdere explosies te voorkomen.

Hierbij passen begrippen als gehoorzaamheid, onderdanigheid, onderwerping, pleasen, sussen en het, ogenschijnlijk gewillig, ondergaan van en het zich overgeven aan de situatie of de handelingen. Vaak wordt deze reactie achteraf door de omgeving beoordeeld als ’meewerken’.
Je lijkt rustig, maar dat voelt intern niet zo.  Er is sprake van overgavegedrag, het slachtoffer heeft geen andere opties.

Hoe herken je de signalen van fawning? 

• de harmonie willen bewaren, zelfs ten kosten van jezelf
• zichzelf kleiner maken en sorry zeggen
• jouw behoeften, emoties en sensaties aan de kant zetten ten behoeve van de ander
• negatieve reacties van anderen goed maken door overdreven aardig te doen
• weinig initiatief voor jezelf nemen
• subtiele fysieke signalen, zoals wegkijken, ingehouden reageren of algehele onrust.

Fawning kunnen we beschouwen als onderdanig gedrag, dat iemand vertoont die in grote angst is maar niet goed het vermogen heeft (aangeleerd gekregen) om met de dader te co-reguleren en zo het gedrag van de dader gunstig te beïnvloeden. Je focus kan op sociale acceptatie komen te liggen, waarbij je jouw eigen zeggenschap en zelfzorg kwijtgeraakt bent. Er is sprake van overgavegedrag, het slachtoffer heeft geen andere opties. In het algemeen kun je zeggen, dat je uit angst voor afwijzing, of angst voor onveiligheid vooruit gedreven wordt. Dit kan leiden tot burn-out, (opnieuw) gepest worden, relatieproblemen, een onbevredigend leven leiden èn nieuwe trauma’s.

In de dierenwereld zie je dit, bijvoorbeeld wanneer een grote, agressieve hond op een klein lief hondje afstormt. Het kleine hondje zal op de rug gaan liggen en zich ‘overgeven’.
De fysieke uitingen: zich klein maken, ineen krimpen, geen oogcontact maken, het hoofd gebogen houden of blozen. Maar ook zijn er psychische uitingen: het gedwee gehoorzamen, de ander naar de mond praten of zelfs complimenteren en zijn zin geven.

Maar hierbij dient ook gesteld te worden dat het begrip fawning nog niet overal eenduidig gebruikt wordt.

Wat is een juiste coping stijl?

Het heeft geen zin om een oordeel aan de verschillende overlevingsmechanismen te koppelen. Als de nood echt aan de man komt, neemt ‘moeder natuur’ het over en kun je niet kiezen. Dit is gewoonweg niet mogelijk op dat moment.
Tegelijk weten we dat wat ooit een ‘juiste’ respons was, een gewoonte kan worden en op een later tijdstip problemen kan geven. Veel respons reacties zijn aangeleerd in het verleden en hebben ooit een doel gehad. Vraag is of zij op dit moment dat doel nog dienen.

Lees ook:

• Geef je grenzen aan!
• Langdurig ziekteverzuim en psychische oorzaak
• Omgaan met rejection sensitivity: inzicht, steun en handvatten voor persoonlijke ontwikkeling

Neem jezelf serieus

Zoals je kunt lezen kunnen ook onze coping stijlen een grote invloed op onze lichamelijke en mentale staat.

Wil je hulp bij het herkennen van je coping stijlen en tips hoe je hier bewuster mee kunt werken?
Neem contact op, ik help je graag verder.

TERUG NAAR ALLE ARTIKELEN